مسند الامام علی علیه السلام (کتاب)

«مسند امام علی علیه السلام» اثر آیت اللّه سید حسن قپانچی، کتابی است که احادیث حضرت علی علیه السلام را جمع آوری نموده است. این کتاب شامل خطبه‌ها و نامه‌ها و کلمات قصار آن حضرت، که در نهج البلاغه و مستدرکات آن و نیز در غررالحکم و دررالکلم نقل شده و در دسترس همگان قرار دارند، نمی باشد.

کتب مسند

«مسند» حدیثی را گویند که دارای سند متصل به گوینده آن باشد باشد. در علم درایه گاهی «مسند» را صفت برای حدیث می آورند و مقصود، حدیثی است که متصل یا مرفوع باشد. و گاهی مسند وصف کتاب است و در این صورت غالباً به مجموعه ای از احادیث نبوی که یک راوی آن ها را از آن حضرت نقل کرده باشد، اطلاق می گردد. مثلاً مسند احمد بن حنبل، مجموعه از کتاب های مسند است که هر کدام روایات یکی از صحابه از رسول خدا صلی الله علیه و آله را نقل کرده است. و یا کتاب مسند امام موسی بن جعفر علیه السلام، مجموعه پنجاه و نه حدیثی است که امام علیه السلام در زندان از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده است.

اما در اصطلاح قرن های متأخر، مسند به کتابی گفته می شود که مشتمل بر احادیث یکی از ائمه باشد و ضرورتی ندارد که حتماً و تنها آنها را از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده باشد. مثلاً کتاب مسند الامام الباقر علیه السلام، مسند الامام الصادق علیه السلام و... . این گونه کتاب ها به قصد گردآوری تمام احادیث یک امام نگارش یافته است.

کتاب مورد بحث نیز از این قبیل است که به جمع آوری سخنان حضرت امیر امام علی علیه السلام اختصاص دارد؛ اعم از آن که آن حضرت آن ها را از رسول اکرم نقل کرده باشد، یا آن که خود آنها را انشاء و بیان فرموده باشند.

تعداد احادیثی که امام علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کرده اند، حدود پنجاه حدیث است؛ با آن که اولین کسی بود که به پیامبر ایمان آورد و آخرین کسی بود که در خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله بود. و این در حالی است که ابوهریره نزدیک به سه سال در خدمت پیامبر بود و آن هم تنها گاهی و اندکی در خدمت پیامبر بود و نه تنها ملاقات خصوصی با پیامبر نداشت بلکه در مسجد و در حضور دیگران احادیثی را از پیامبر نقل کرده است و در عین حال بیش از پنج هزار حدیث از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده است، و با این مقایسه، حجم گسترده احادیث دروغ که به رسول خدا صلی الله علیه و آله نسبت داده شده است معلوم می گردد، ولذا احمد بن حنبل از ۷۵۰ هزار حدیث که در اختیار داشت، تنها ۳۰ هزار آن را صحیح دانسته و نقل کرده است.

نکته دیگر آن که، شیعه به پیروی از امامان معصوم خود در تدوین و نگارش حدیث، بر اهل سنت پیشی دارند، اما کتاب های حدیث خود را کمتر به اسم (مسند) نامگذاری کرده و بلکه غالباً یا به اسم خاص موسوم کرده اند و یا به اسم (نسخه)، (خطبه)، (اصل) و... نام نهاده اند.

اما مسندنویسی در اهل سنت از حجم و گستره بیشتری برخوردار است. در زمان صادقین علیه السلام یعنی ابتدای قرن دوم مسندنویسی متعارف بوده است، و تاکنون ادامه یافته و میراث ارزشمندی برای راهنمایی و هدایت همه مردم به ارمغان آورده شده است.

برخی از مسندهایی که به موضوع کلمات حضرت علی علیه السلام اختصاص دارند عبارتند از:

1. مسند امیرالمؤمنین علیه السلام از یعقوب بن شیبه سدوسی
2. مسند امیرالمؤمنین علیه السلام از عبدالعزیز بن یحیی جلودی
3. مسند علی علیه السلام از احمد بن شعیب نسایی
4. مسند علی بن ابی طالب علیه السلام از احمد بن حنبل
5. مسند امام علی علیه السلام از سید حسن قپانچی

معرفی کتاب مسند امام علی

«مسند امام علی علیه السلام» که از جدیدترین و کامل ترین مسندهای این موضوع است، بیش از ۲۰ سال از عمر گرانقدر مؤلف را به خود اختصاص داده است (۱۳۷۸ - ۱۴۰۹ ق). مؤلف آن حضرت آیت اللّه علامه سید حسن قپانچی از علمای معاصر نجف اشرف است که در لیالی قدر در ماه مبارک رمضان ۱۴۱۱ ق پس از سرکوب شدن انتفاضه مردم عراق توسط نیروهای بعثی، دستگیر و روانه زندان شده و از آن تاریخ تاکنون خبری از او به دست نیامده است.

این کتاب دارای شش تقریظ از علامه آقا بزرگ تهرانی ـ که در سال ۱۳۸۹ ق نوشته شده ـ، آیت اللّه سید مرتضی آل یاسین، شهید سید محمدباقر صدر، سید عبدالاعلی سبزواری، شیخ باقر شریف قرشی، و تقریظ ۲۶ صفحه ای سید محمدصادق بحرالعلوم است.

مؤلف محترم این کتاب مجموعه کلمات حضرت علی علیه السلام را از منابع شیعی و اهل سنت در ده جلد و دارای ۱۱۴۵۱ حدیث گردآوری کرده است، و در مقدمه آن می گوید: مقصود نگارنده تمیز صحیح و سقیم و درست و نادرست نبوده و این کار را به عهده مراجعه کننده گذارده است.

او در مقام گزارش کلمات منسوب به امام علی علیه السلام است، نه در مقام داوری. در مواردی که احادیث کلمات صعب مستصعب یا مطلب دقیق و مشکلی را داشته باشند، مؤلف عبارتی را در توضیح و شرح حدیث از بحارالانوار یا آثار مرحوم سید عبدالله شبر نقل کرده و گاهی نیز خود به شرح و تفسیر حدیث می پردازد.

از نکته های جالب کتاب آن است که در جلد ۲، صفحه ۴۶۴ می گوید: دعای کمیل که همان دعای حضرت خضر است، مضمون و محتوای آن از جناب خضر است، اما الفاظ آن از چنان فصاحت و بلاغتی برخوردارند که نشان می دهد کلمات حضرت علی علیه السلام است.

گرچه برخی کتاب های مسند از هیچ نظمی برخوردار نیستند ـ به غیر از آن که تنها روایات یک راوی می باشند ـ مؤلف این کتاب یک ترتیب و نظم منطقی برای مباحث و ابواب کتاب قرار داده است که گرچه شبیه به نظم (کافی) و (بحارالانوار) است، تفاوت های زیادی نیز با آن ها دارد. فهرست کلی و اجمالی مجلدات کتاب عبارتند از:

• جلد ۱: بحث عقل، علم، توحید، ایمان و کفر، فضائل قرآن.
• جلد ۲: تفسیر آیات، ادعیه و حرزها.
• جلد ۳: طهارت، صلاة، صوم، حج.
• جلد ۴: خمس، زکات، ارث، جهاد عدو، جهاد نفس، امر به معروف.
• جلد ۵: نکاح، طلاق، صید و ذباحه، اطعمه و اشربه.
• جلد ۶: تجارت، بیع، ضمانات، اجاره.
• جلد ۷: قصص انبیاء، سیره معصومین و اهل بیت علیهم السلام.
• جلد ۸: احوال حضرت فاطمه و امام حسن و امام حسین علیهم السلام و اصحاب، و حضرت امام مهدی علیه السلام و ملاحم.
• جلد ۹: امامت، معاد، احادیث عددی.
• جلد ۱۰: سفر، حیوان، مکارم اخلاق، ملحقات.

از مقایسه مجلدات مختلف این کتاب روشن می شود که احادیث نقل شده از حضرت امام علی علیه السلام در احکام یا آن چه که در فقه به سیاسات شناخته می شوند ـ مثل حدود و قصاص و... ـ بسیار زیاد است؛ به طوری که در این کتاب بیش از هزار حدیث در این موضوع دارد، در حالی که برخی از ابواب فقهی کمتر از شمار انگشتان یک دست درباره آن ها حدیث نقل شده است.

وضعیت کتاب

این کتاب توسط آقای طاهر عبدالأمیر سلامی تحقیق شده و با مقدمه ای در شرح حال مؤلف از فرزندش سید صدرالدین قپانچی، در یازده جلد چاپ شده، که جلد یازدهم آن به فهرست آیات و احادیث اختصاص دارد و احتمالاً در آینده جلد دوازده (فهرست اشعار و موضوعات و مصادر) چاپ شود.

گفتنی است این کتاب مفید و ارزشمند، در مراسم معرفی بهترین کتاب ها در موضوع ولایت که در سال امیرالمؤمنین علیه السلام از سوی دبیرخانه (کتاب سال ولایت) برگزار گردید، به عنوان کتاب برگزیده انتخاب و مورد تشویق قرار گرفت.

منابع

• گذری بر مسند امام علی علیه السلام، احمد عابدی، مجله آینه پژوهش، بهمن و اسفند ۱۳۷۹ - شماره ۶۶.

متن کتاب

مسند الامام علی علیه السلام